Cmentarz nr 103 Pagorzyna – BYŁO – MINĘŁO

Cmentarz wojenny nr 103 w Pagorzynie został zaprojektowany przez Hansa Mayra. Znajduje się on w środku lasu poniżej szczytu Łysej Góry. Cmentarz ma kształt niesymetrycznego wieloboku, jednak jego obecny wygląd odbiega od oryginalnych planów Mayra (więcej informacji na ten temat na końcu artykułu). Ogrodzony jest płotem z drewnianych żerdzi, a jego centralnym punktem jest duży drewniany krzyż łaciński z blaszanym daszkiem i datą 1915 – charakterystyczny dla projektów Mayra. W krzyżu podobnie jak na cmentarzu wojennym nr 85 w Rozdzielu dzięcioł zajął się konserwacją leciwego drewna.

Na cmentarzu spoczywa 180 poległych:

14 żołnierzy armii niemieckiej (znanych z imienia i nazwiska)
166 żołnierzy armii rosyjskiej , w tym jeden oficer (nie zidentyfikowano żadnego żołnierza)

Spoczywają oni w 4 mogiłach pojedynczych i 13 zbiorowych.

Na cmentarz ten łatwo trafić z cmentarza wojennego nr 102 w Wójtowej kierując się od jego lewego boku w górę ścieżką, która jest oznakowana żółtymi krzyżami namalowanymi na drzewach. Po drodze miniemy dwa austriackie znaki betonowe wskazujące drogę na cmentarz.

Wygląd obecny a oryginalny projekt Hansa Mayra.

Przeglądając dostępne dokumenty i plany cmentarzy znalazłem ciekawe szczegóły. W archiwum znajdują się dwa dokumenty, które wzajemnie się uzupełniają i świadczą, że na cmentarzu z biegiem lat zmieniał się zarys pól grobowych.

Na kolejnym planie cmentarza (najprawdopodobniej późniejszym) widać adnotacje sporządzone na dole strony, informujące o potłuczonych wszystkich tabliczkach nagrobnych, ale również jest tam informacja, że niektóre groby są połączone.

Mogło by to świadczyć, że z biegiem lat pola grobowe niektórych mogił uległy zatarciu i zlały się w jedną mogiłę.

Jednak najciekawszym dokumentem do którego dotarłem jest oryginalny projekt Hansa Mayra, przez niego podpisany i datowany na 24 luty 1917 roku. Wg tego projektu cmentarz wojenny nr 103 miał wyglądać zupełnie inaczej niż wygląda obecnie. Mayr zaprojektował cmentarz składający się z dwóch części „rosyjskiej” i „niemieckiej”. Cmentarz miał być ogrodzony niewielkim kamiennym murkiem, który tylko otaczałby dwa trawiaste pagórki a na jego teren miały prowadzić dwie bramki. Część mogił miała zostać ekshumowana by je zgrupować na mniejszym terenie (w sumie miało być 12 mogił) i tym samym nadać bardziej foremny kształt cmentarzowi. Na cmentarzu ponadto miały znajdować się dwa duże drewniane krzyże (każdy po 5,5 metra wysokości) jeden rosyjski drugi łaciński. Groby miały zostać oznakowane niewielkimi żeliwnymi krzyżami 7 na rosyjskiej części cmentarza i 5 na części niemieckiej.

Wielka szkoda, że pierwotny plan nie został zrealizowany, gdyż cmentarz wyglądałby przede wszystkim na bardziej uporządkowany.